Гісторыя

Экспертыза ў будаўніцтве мае шматвяковую сусветную гісторыю. Па меры развіцця будаўнічай справы і нарошчвання аб’ёмаў будаўніцтва жылых, грамадзянскіх і прамысловых будынкаў і збудаванняў ўзрастала патрэба дзяржаўнага кантролю і нагляду за гэтай дзейнасцю.

У гісторыі шмат сведчанняў таму, што будаўніцтва ва ўсе часы выконвалася з прыцягненнем прафесіяналаў, і не толькі тых, хто працаваў непасрэдна над узвядзеннем будынкаў і збудаванняў. Абмеркаванне праекта камісіяй экспертаў і гараджанамі – гэта дакументальна засведчаная практыка будаўніцтва ў сярэднія вякі.

У гісторыі суседняй Расіі першыя заканадаўчыя акты аб якасці і даўгавечнасці збудаванняў, якія ўзводзіліся, з’явіліся ўжо ў эпоху Пятра I. Адзін з першых – Указ аб наглядзе за пабудовамі ў гарадах і вёсках і аб абмеркаванні праектаў – падпісаны ў лютым 1721г. але яшчэ ў 1706г. Пётр падпісаў дакумент, ключавая фраза з якога стала афарызмам на стагоддзі: «Все прожекты зело исправны быть должны, дабы казну зряшно не разорять и Отечеству ущерба не чинить. Кто станет абы как ляпать, того чина лишу и кнутом драть велю».

У пазнейшыя часы былі створаны службы, якія курырвалі будаўніцтва пры міністэрствах, ведамствах і гарадскіх управах (земствах).

У СССР у 1950 годзе быў утвораны Дзяржбуд СССР, на які як на адзіны орган кіравання галіной былі ўскладзены задачы не толькі каардынацыі ўсёй будаўнічай дзейнасці, але і забеспячэнне тэхнічнага прагрэсу ў будаўніцтве і вытворчасці будматэрыялаў – стала відавочным, што пачынаць трэба з рэзкага павышэння якасці праектаў і каштарысаў.

Галоўнае ўпраўленне дзяржаўнай экспертызы як самастойны глаўк Дзяржбуда СССР сфарміравана ў 1962 годзе. Да яго з’яўлення функцыі экспертызы дзялілі паміж сабой комплексныя галіновыя падраздзяленні Галоўнага камітэта дзяржаўных збудаванняў ВСНГ, у іх функцыі таксама ўваходзілі працы па арганізацыі і кантролі тэхнічнага нармавання і тыпавога праектавання.

У 1963 годзе невялікае па колькасці Галоўнае ўпраўленне дзяржаўнай экспертызы пры Дзяржбудзе СССР было пераўтворана ў магутную структуру з галіновымі аддзеламі. У наступныя гады падраздзяленні Галоўдзяржэкспертызы і самастойныя арганізацыі з такімі ж функцыямі з’яўляюцца ў саюзных і аўтаномных рэспубліках, краях і буйных гарадах. Так, згодна з пастановай Савета Міністраў БССР ад 5 верасня 1968г. №274, у структуры цэнтральнага апарата Дзяржбуда БССР утварыўся аддзел дзяржаўнай экспертызы праектаў.

З мэтай паляпшэння кантролю за якасцю праектна-каштарыснай дакументацыі жылых і грамадзянскіх будынкаў у маі 1978 года быў створаны аддзел экспертызы пры Інстытуце «Белдзяржпраект».

У пачатку 80-х гг. у СССР сталі казаць аб новым мысленні, рынкавых адносінах, новых тэхналогіях, перабудове ў дзейнасці і розумах людзей. Паступова прыходзіла ўсведамленне таго, што праца па экспертызе праектаў павінна быць сістэмнай, праводзіцца па ўсіх відах будаўніцтва ў розных народнагаспадарчых галінах – сельскай гаспадарцы, прамысловасці, жыллёвым будаўніцтве – і мець агульны падыход. Гэта значыць неабходна адзіная служба, якая працуе перш за ўсё ў дзяржаўных інтарэсах. У Дзяржбуд пачаўся працяглы і няпросты этап выпрацоўкі канцэпцыі, падрыхтоўкі і афармлення дакументаў. У выніку на разгляд Савета Міністраў БССР было прадстаўлена абгрунтаванне з прапановай аб стварэнні адзінай службы дзяржаўнай экспертызы. У верасні 1987г. урад прыняў пастанову «Аб удасканаленні экспертызы праектаў і каштарыс па будаўніцтве прадпрыемстваў, будынкаў і збудаванняў, падведамных рэспубліканскім органам кіравання», дзе першым пунктам пастанаўляе «стварыць… для правядзення экспертызы тэхніка-эканамічных разлікаў, тэхніка-эканамічных абгрунтаванняў, праектаў і каштарысаў…» Галоўнае ўпраўленне Дзяржаўнай пазаведамаснай экспертызы пры Дзяржбуд БССР.

1 студзеня 1988г.стала афіцыйнай датай нараджэння новай структуры. Стварылася яна на базе Ўпраўлення дзяржаўнай экспертызы праектаў і каштарысаў Дзяржбуда БССР і аддзела экспертызы інстытута «Белдзяржпраект».

З-за абмежаванасці бюджэтных сродкаў органы дзяржаўнай экспертызы былі пераведзеныя з 1 студзеня 1991 года на гасразлік і самафінансаванне. У загадзе Дзяржбуда ад 17 снежня 1990г. №90 аб пераводзе Галоўэкспертызы на поўны гасразлік і самафінансаванне гаварылася: «Увесці з 01.01.1991 г. умовы аплаты працы, службовыя аклады і тарыфныя стаўкі работнікам Галоўэкспертызы пры Дзяржбудзе БССР у дачыненні да ўзроўню аплаты працы кіраўнікоў і высокакваліфікаваных спецыялістаў праектных арганізацый, пераведзеных на поўны гаспадарчы разлік і самафінансаванне».

У сваёй дзейнасці органы дзяржэкспертызы ў той час кіраваліся Законам «Аб інвестыцыйнай дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь» і пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 29 лістапада 1991г. «Аб парадку правядзення дзяржаўнай экспертызы праектна-каштарыснай і праектна-планіровачнай дакументацыі». Гэтымі дакументамі была ўсталявана абавязковасць дзяржаўнай экспертызы інвестыцыйных праектаў і праграм усіх суб’ектаў гаспадарання незалежна ад формаў уласнасці і крыніц фінансавання.

У далейшым была прынята пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 23 лістапада 1993г. №792 «Аб зацвярджэнні Палажэння аб Галоўным упраўленні дзяржаўнай пазаведамаснай экспертызы пры Міністэрстве архітэктуры і будаўніцтва Рэспублікі Беларусь і Палажэння аб кіраванні дзяржаўнай пазаведамаснай экспертызы пры абласным (Мінскім гарадскім) выканаўчым камітэце».

Пазначаны парадак не змяніўся і пасля прынятай ў 1996 г. пастановы Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь, якой было зацверджана палажэнне аб парадку правядзення дзяржаўнай экспертызы горадабудаўнічых, архітэктурных і будаўнічых праектаў.

У адпаведнасці з пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь №727 ад 17 чэрвеня 2004 г. «Аб удасканаленні структуры органаў дзяржаўнай пазаведамаснай экспертызы» Галоўнае ўпраўленне Дзяржаўнай пазаведамаснай экспертызы пры Міністэрстве архітэктуры і будаўніцтва Рэспублікі Беларусь пераўтворана ў Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства «Белдзяржэкспертыза Мінбудархітэктуры» (РУП «Белдзяржэкспертыза Мінбудархітэктуры»).

Абласныя органы дзяржэкспертызы ўваходзілі ў структуры вобл(гор)выканкамаў і былі ў камунальнай уласнасці, а рэспубліканскі орган дзяржэкспертызы падпарадкоўваўся Мінбудархітэктуры, дзе былі сканцэнтраваныя таксама і іншыя зацікаўленыя органы (праектныя і будаўнічыя арганізацыі, Дзяржбуднагляд, ліцэнзуючы і нарматворчы органы). Разрозненасць органаў экспертызы і прамая залежнасць ад зацікаўленых органаў дзяржаўнага кіравання негатыўна ўплывалі як на якасць праектавання, так і на вынікі экспертыз. Сітуацыя пачала мяняцца з 2006 года. У адпаведнасці з Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 5 мая 2006 г. «Аб структуры Урада Рэспублікі Беларусь» і пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 31 ліпеня 2006 г. «Пытанні Дзяржаўнага камітэта па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь» створана адзіная сістэма (вертыкаль). Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 6 снежня 2007г. №622 камунальныя ўнітарныя прадпрыемствы «Белдзяржэкспертыза» перададзеныя ў рэспубліканскую ўласнасць. Функцыі кантролю і нагляду за горадабудаўнічай і праектнай дакументацыяй былі ўскладзены на Дзяржаўны камітэт па стандартызацыі, якому падпарадкаваныя РУП «Галоўдзяржбудэкспертыза» і даччыныя прадпрыемствы па абласцях і горадзе Мінску, органы дзяржаўнага будаўнічага нагляду.

У мэтах выканання і ў адпаведнасці з указамі ад 05.05.2006 г. №289, ад 06.12.2007 г. №622 і ад 16.11.2006 г. № 676, Дырэктывы №3 «Эканомія і беражлівасць – галоўныя фактары эканамічнай бяспекі дзяржавы» Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь распрацаваны і прыняты Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь пастановы «Аб зацвярджэнні Палажэння аб парадку правядзення дзяржаўнай экспертызы абгрунтаванняў інвеставання ў будаўніцтве, горадабудаўнічых, архітэктурных і будаўнічых праектаў» і «Аб зацвярджэнні Палажэння аб органах дзяржаўнай экспертызы абгрунтаванняў інвеставання ў будаўніцтва горадабудаўнічых, архітэктурных і будаўнічых праектаў Рэспублікі Беларусь».

Названымі прававымі актамі прадугледжваліся меры па ўдасканаленні арганізацыі праектавання і паляпшэнню якасці праектна-каштарыснай дакументацыі.

Ва ўмовах адмены ліцэнзійных патрабаванняў да дзейнасці па праектаванні аб’ектаў I і II узроўняў адказнасці органы дзяржэкспертызы з’яўляюцца сур’ёзным заслонам для пранікнення на будаўнічы рынак недабраякаснай праектнай прадукцыі.

У 2013 годзе, падводзячы вынікі дзейнасці Рабочай групы пры Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, на нарадзе будаўнічай галіны Кіраўніком дзяржавы была вызначана галоўная задача экспертнай службы Дзяржстандарту – не дапускаць у праектаванні неэфектыўных рашэнняў, пры адначасовым забеспячэнні бяспекі і надзейнасці аб’ектаў, якія ўзводзяцца.

Выконваючы гэтую задачу, сем прадпрыемстваў па абласцях і горадзе Мінску і галоўнае прадпрыемства «Галоўдзяржбудэкспертыза» штогод праводзілі, у сярэднім, больш 15500 экспертыз, аптымізуючы праектныя рашэнні, ухіляючы архітэктурныя празмернасці, і тым самым штогод прадухіляючы неабгрунтаванае ўцягванне ў абарот больш за 800 млн. долараў ЗША.

Выкананне дзяржаўнай экспертызы забяспечваецца спецыялістамі-экспертамі органаў дзяржаўнай экспертызы. Гэта спецыялісты найвышэйшага ўзроўню (як правіла, да гэтага прапрацавалі больш за 10 гадоў у праектных арганізацыях па адпаведнай спецыяльнасці), здольныя выявіць дапушчаныя распрацоўшчыкамі праекта памылкі, адступленні ад дзеючых нормаў і правілаў, недакладнасць разлікаў каштарыснага кошту будаўніцтва ў распрацаванай праектна-каштарыснай дакументацыі, даць ацэнку разгледжанай дакументацыі і выпрацаваць рэкамендацыі і засцярогі, неабходныя для мінімізацыі рызыкі прынятых праектных рашэнняў і выкананых каштарысных разлікаў.

У перыяд істотных пераўтварэнняў у рэгуляванні будаўнічай дзейнасці, якія адбыліся ў апошнія гады ў Беларусі, знакавай падзеяй для органаў дзяржаўнай экспертызы, стала замацаванне ў нацыянальным заканадаўстве тэрміналогіі, якая дазваляе ідэнтыфікаваць сярод розных існуючых у рэспубліцы экспертыз, менавіта будаўнічую.

Фактычна 23.07.2024, з уступленнем у сілу Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб архітэктурнай, горадабудаўнічай і будаўнічай дзейнасці, дзяржаўная экспертыза набыла ЎЛАСНАЕ ІМЯ – Дзяржаўная будаўнічая экспертыза горадабудаўнічых праектаў, праектнай дакументацыі або ДЗЯРЖБУДЭКСПЕРТЫЗА.